Kada je 1. januara 1974. godine široj jugoslovenskoj javnosti slabo poznata sarajevska rok grupa “Jutro” odlučila da promijeni ime u “Bijelo dugme”, teško je bilo pretpostaviti da će se pola vijeka kasnije oko njihovog novog imena stvoriti mit, koji prolaskom vremena ne da nije izgubio na značaju, već i dalje postaje sve popularniji.
Do promjene imena došlo je slučajno, jer je basista benda “Jutro” Ismet Arnautalić nezadovoljan promjenom u zvuku grupe odlučio da napusti bend noseći prava na ime.
Oko autorstva su se sporili tokom 1973. godine, a tada su grupi u sastavu Željko Bebek (vokal), Goran Bregović (gitara), Zoran Redžić (bas gitara), kojeg će kratko zamijeniti Jadranko Stanković, pristupili energični bubnjar Goran Ipe Ivandić i multitalentovani klavijaturista Vlado Pravdić, koji je stigao iz “Indeksa”. Budući da je u Ljubljani djelovao sastav pod imenom “Jutro”, a publika ih je znala po pjesmi “Kad bi bio bijelo dugme” za novogodišnji nastup 1974. u “Skenderiji”, izabrano je dopadljivo novo ime, navodno po ideji dizajnera Dragana S. Stefanovića, a koje će postati masovno prepoznatljivo i po njegovom grafičkom rješenju za logo grupe. Nakon odbijanja od strane “Diskotona”, potpisuju ugovor sa “Jugotonom”, izbacujući seriju singlova krunisanu u avgustu 1974. godine pjesmama “Da sam pekar” i “Selma”, koje skreću pažnju šire jugoslovenske publike i označavaju pravi početak nastanka fenomena dugmemanije. Tokom oktobra snimaju u Ljubljani prvi album “Kad bi bio bijelo dugme”(1974), koji izlazi krajem istog mjeseca u slavnom provokativnom omotu Stefanovića, a ostalo je istorija pisana sa devet studijskih albuma, uz kompilacije i žive albume, milionske tiraže, desetine hit singlova, stotine koncerata i popularnošću koju nijedan drugi domaći bend nije ostvario, bez obzira na pokušaje.
Značaj i ključne numere
Novinar i publicista Dušan Vesić, jedan od najboljih poznavalaca karijere “Dugmeta” i autor knjige “Bijelo dugme: Šta bih dao da si na mom mjestu”, eksplicitan je u knjizi oko značaja “Dugmeta” i njegovog uspona tvrdeći da je bend bio ispred svih ostalih. Pa su, kako to Vesić definiše, imali sve što krasi jednu rok biografiju: skandale, drogu, seks, alkohol, zatvor, na kraju zagonetnu smrt. Ipak, jednu stvar ističe kao ključnu ispred ostalih, a to su, naravno, pjesme.
– Znamo da je to u svoje vreme bilo najpopularniji bend na svetu koji nije pevao na engleskom jeziku. Kad je sve prošlo i ostale pesme, jasno je da su to bile dobre pesme. Pesma je ključ svega. Važan je gruv koju pesma nosi, emocija koju publika prepoznaje i važan je način na koji je bend iznosi, da li će publika ostati ubeđena da bend živi onu emociju koju propoveda. Bend je veliki onoliko koliko ljudi prepoznaje sebe u emociji koju bend nosi. Nije nužno loše ako je taj broj veći nego što ga imaju neki drugi. Možda neki bendovi nisu (dovoljno?) mislili o tome. Neki su, kao Bata Kovač u vreme dok je vodio “Korni grupu”, optuživali publiku da je “neobrazovana”. Ali, šta bi bilo da je dvadeset miliona Jugoslovena završilo muzičku akademiju – kaže Vesić.
Bez potcjenjivanja bilo čijeg talenta i doprinosa u redovima benda, teško da bi “Dugme” uspjelo da nisu bili vođeni kreativnim i organizatorskim talentom gitariste Gorana Bregovića, još jednog oficirskog djeteta u domaćem rokenrolu, a koji je iako mlad iza sebe imao iskustvo stečeno u lokalnim bendovima, uključujući i klupske svirke u Italiji sa bendom “Kodeksi”. Shvativši da psihodeliju i bluz varijacije neće lako utopiti domaćoj publici naviknutoj na daleko pastoralnije zvukove, mudro je iskoristio uticaje hard-rok bendova poput “Led Cepelina”, dodao mrvicu glamura sastava kao što su “Slejd” i “Ti-Reks” te jasne pop uticaje, tad aktuelne grupe “Kokni rebels”, sve povezao sa tradicijom narodnog zvuka i tekstualnom tematikom po ukusu publike potekle iz ruralnog ambijenta SFRJ.
Sav taj spektakularni rok imidž baziran na visokim petama, dugim kosama, zvoncarama i provokacijama, možda je skrenuo pažnju mlađe publike, izazivajući revolt starije generacije, ali to bi bila dobra fora kratkog daha da iza njega nije stajao Bregovićev raskošni kompozitorski talenat. Uz vrhunsku vokalnu i instrumentalnu podršku ostatka grupe, te organizacione vještine da elemente, od imidža preko muzike do tekstova (uključujući i doprinos pjesnika Duška Trifunovića), poveže u cjelinu koja će ponuditi domaćoj sceni nešto što će biti slušano u širem krugu publike od stanovnika glavnih gradova republika SFRJ. Iz ove perspektive, jasno je da je Bregović koketirajući sa narodnim muzičkim elementima stvorio zvuk (od strane novinara Dražena Vrdoljaka ironično krštenim kao “pastirski rok”), baziran prije svega na pjesničkim slikama o razuzdanim bekrijama, zavodnicima, konjima i selu, kojim je “Dugme” pronašlo savršen način da na svoja prva dva albuma rokenrol izvuče iz geta i približi publici koja je odrastala uz zvukove rodnog kraja i narodna veselja sa harmonikom. Treba biti pošten i priznati da se olako zaboravlja da je pomenute folklorne elemente grupa pakovala u energičan rok zvuk, sa jednom nogom u bluzu, a drugom u glam i simfo-roku, te konstantno oslonjenim na aktuelne trendove u muzici od novog talasa prego rege i ska uticaja do stadionskog pop-roka osamdesetih.
Profesionalnost i fijasko
Novinar i publicista, autor čuvene “Ju-rok enciklopedije” Petar Janjatović, kaže, da šta god mislili o “Bijelom dugmetu”, činjenice su jasne.
– Oni su u domaću muziku uveli profesionalizam. Već je taj put utrla “Ju grupa” sa svojim neprekidnim turnejama, zavodljivim rok zvukom povremeno obojenim folkom i detaljno razrađenim imidžom. “Bijelo dugme” je sve to podiglo na nivo zaista velikih brojeva. Bregović je snimao pesme koje je pevala cela Jugoslavija, a one se slušaju i danas. Dakle, za njihov uticaj ključne su pesme i visoko postavljeni standardi – jasan je Janjatović.
I to je nemoguće osporiti, jer je vrlo brzo bend, posebno trećim i četvrtim albumom “Eto baš hoću”(1976) i “Bitanga i princeza”(1979), uskočio u klasične rok vode, te uz vrhunsku produkciju Britanca Nila Harisona ponudio jasno profilisan buntovan rok zvuk, koji je bio daleko od narodnih poskočica sa početka karijere poput “Hop-cup” i “Tako ti je mala moja”, uz vrlo buran sudar sa socijalističkim establišmentom u pozadini. Jednako vješto je Bregović odgovorio na pank i novi talas albumom “Doživjeti stotu”(1980), koji je sačuvao grupu u smjeni generacija, te uz nekoliko antologijskih pjesama potvrdio da je Bregović ponovo gledao dalje od savremenika i uspio da “Dugme” približi generaciji novog talasa, kako muzikom, tako i imidžom i dizajnom. Očekivano, već sljedećim albumom “Uspavanka za Radmilu M”(1982) sastav se vratio na stadione i na zvuk prilagođen standardima svjetskog AOR roka, svjestan da bi dalja radikalizacija bila previše za širi sloj njihove publike.
Janjatović kaže da je po njemu period sa Bebekom vrhunac benda, iako je njegov lični favorit iz njihove diskografije pomalo iznenađujući.
– Njihova simfo rok faza je za poštovanje. Posebno album “Bitanga i princeza”. Ipak, omiljena ploča mi je “Doživjeti stotu” koju je deo kolega otpisao zbog koketiranja sa novim talasom. A meni se baš dopalo kad su posle “Hop-cup poskočiću”, pozvali “Svi marš na ples”. Taj album ima puno pesama kojima se i danas radujem kad ih čujem na radiju. Tada sam naivno mislio da se Bregović neće vraćati na narodnjačku stranu. A onda su došli albumi sa Tifom i Alenom. I sve je bilo isto ko i lani – rekao je Janjatović. Sa mišljenjem ovog doajena rok novinarstva dobar dio publike se neće složiti, ali je jasno da je nakon” Uspavanke”, kada je, navodno, nezadovoljan odnosom sa Bregovićem, muzičkim pravcem grupe i raspodjelom novca Željko Bebek napustio grupu, to u velikoj mjeri bio i stvarni kraj “Dugmeta” kao benda. Sa druge strane Bregović, koji nije volio poraze, brzo je našao zamjenu u jako talentovanom, ali i jako problematičnom Mladenu Vojičiću Tifi, sa kojim snimaju album “Bijelo dugme” (1984). Sam album bio je korak dalje ili korak unazad u preplitanju vrhunske produkcije (sam Bregović) sa osloncem na aktuelne vladare top lista tog vremena kao što su bili “Van Hajlen”, “Toto” ili Springstin, sa domaćim folk motivima. Pojačan brojim kulturnim i političkim provokacijama u Bregovićevom samoprozvanom stilu “lopova kojeg ne uhvate” (od omota sa Kosovkom djevojkom do obrade “Hej, Sloveni”), vratilo se “Dugme” na top liste, ali uspjeh je bio kratkog daha, jer je Tifa vrlo brzo izbačen iz benda. Na njegovo mjesto uskočio je Alen Islamović (“Divlje jagode”), pjevač daleko podložniji uticaju šefa benda i koji je poslužio realizaciji Bregovićevih ideja o “novoj partizanštini” i sve većem uplivu političkih, etno i pop elemenata u zvuku “Dugmeta” na albumima “Pljuni i zapjevaj moja Jugoslavijo”(1986) i “Ćiribiribela”(1988), koji su samo u tragovima nosili kvalitet nekadašnjeg benda. Recimo, samo podatak da je folk pjesma “Đurđevdan”, pozajmljena iz Bregovićevog soundtreka za film “Dom za vješanje”, najveći hit posljednjeg albuma grupe, jasno govori koliko se fokus glavnog autora promijenio. Koncertna promocija posljednjeg albuma tokom 1989. godine pretvorila se u fijasko, što zbog agresivnijeg ponašanja publike, koja se već počela cijepati po nacionalnim osnovama, teško narušenim međuljudskim odnosima unutar grupe i iznenadnim odlaskom Islamovića u sredini turneje.
Gašenje i mit
Spektakularna karijera “Dugmeta”, koja je počela u 70-im zlatnim danima Jugoslavije, ugasila se otužno krajem 80-ih u posljednjim danima države u kojoj su članovi benda bili najveći rok heroji i čiju su sudbinu podijelili razilazeći se početkom 90-ih.
Nakon razlaza Bregović je započeo internacionalnu karijeru produbljujući uspjeh u filmskoj muzici uvođenjem balkanskih zvukova u vorld mjuzik ili pisanje namjenske muzike za film i teatar, dok se ostatak grupe manje ili više uspješno bavio solo karijerama. Bubnjar Ipe Ivandić završio je tragično tokom 90-ih u Beogradu, izvršivši samoubistvo u čudnim okolnostima. Bebek i Islamović tokom 90-ih i kasnije vodili su karijere iz Zagreba. Vlado Pravdić je otišao u inostranstvo, dok je Redžić ostao u Sarajevu.
