Danas je ponedjeljak, 13. mart, 72. dan 2023. Do kraja godine su 293 dana.
1325. – Osnovan Tenočtitlan, prijestonica Asteškog carstva.
1572. – Umro hvarski pisac i plemić srpskog porijekla Petar Hektorović, autor spjeva “Ribanje i ribarsko prigovaranje”, jednog od najoriginalnijih djela renesansne književnosti. U spjev je unio više srpskih narodnih pjesama, uključujući epsku pjesmu dugog stiha “Kraljević Marko i brat mu Andrijaš”. Preveo je spjev “Remedija amoris” rimskog pjesnika Ovidija.
1733. – Rođen engleski hemičar i filozof DŽozef Pristli, koji je otkrio kiseonik, amonijak, hlorovodonik, azot-oksid, ugljen-dioksid i sumpornu kiselinu. Bio je vatreni pristalica Francuske revolucije i ogorčeni protivnik ateizma prosvjetitelja – vjerovao je u besmrtnost duše. Djela: “Hartlijeva teorija o ljudskom duhu na principima asocijacije ideja”, “Slobodni razgovori o materijalističkim učenjima”, “Sokrat i Isus”, “Istorija i sadašnje stanje elektriciteta”.
1741. – Rođen austrijski car Josif Drugi, apsolutista, sin carice Marije Terezije i njen savladar od 1765. do 1780. U interesu buržoazije, na koju se oslanjao u borbi protiv feudalaca i Rimokatoličke crkve, proveo je reforme, oslobodivši seljake vezanosti za zemlju i lične zavisnosti od feudalaca, ali ih je ipak ostavio pod vlašću vlastelinskog suda. Počeo je da oporezuje i plemstvo i sveštenstvo, a 1781. je izdao “Patent o toleranciji” kojim je nekatolicima dozvolio slobodu vjeroispovijesti i pristup u državnu i javnu službu, ali je istovremeno jačao apsolutizam i provodio germanizaciju. Reforme su posebno pozdravili Srbi u Vojvodini, jer je trebalo da ih u vjerskom i građanskom pogledu izjednače sa rimokatolicima. Zaplašen Francuskom revolucijom, poništio je mnoge reforme, a njegov brat i nasljednik Leopold Drugi je poslije smrti Josifa Drugog 1790. sve vratio u pređašnje stanje.
1781. – Engleski astronom njemačkog porijekla Vilijam Heršel otkrio Uran, sedmu planetu Sunčevog sistema.
1848. – Dan poslije masovnih demonstracija u Beču pao policijsko-apsolutistički režim kancelara Klemensa Meterniha. Kancelar je pobjegao u Veliku Britaniju, a hiljadama gnjevnih Bečlija koje su opkolile dvor car Ferdinand Prvi je obećao ustav.
1860. – Rođen austrijski kompozitor i muzički pisac Hugo Filip Jakob Volf, poznat po knjigama pjesama, posebno po “Knjizi španskih pjesama” i “Knjizi Geteovih pjesama”. Komponovao je solo pjesme na stihove Hajnriha Hajnea, Johana Volfganga Getea, Jozefa fon Ajhendorfa, španskih i italijanskih pjesnika.
1871. – Rođen srpski general i vojni pisac Živko Pavlović, član Srpske kraljevske akademije, učesnik oba balkanska i Prvog svjetskog rata. U Prvom balkanskom ratu bio je načelnik štaba Primorskog kora, koji je opsjedao Skadar, a u Drugom načelnik Operativnog odjeljenja srpske Vrhovne komande. U Prvom svjetskom ratu bio je jedan od najbližih saradnika vojvode Radomira Putnika, a kao pomoćnik načelnika Štaba Vrhovne komande rukovodio je povlačenjem srpske vojske kroz Crnu Goru i Albaniju. Na Solunskom frontu je 1916. i 1917. komandovao Šumadijskom divizijom. Penzionisan je 1923. zbog neslaganja s kraljem Aleksandrom Prvim Karađorđevićem. Djela: vojne studije “Bitka na Jadru avgusta 1913. godine”, “Opsada Skadra 1912-1913.”, “Bitka na Kolubari” (dva toma), “Beogradska operacija”.
1881. – Članovi tajnog terorističkog udruženja “Narodna volja” ubili ruskog cara Aleksandra Drugog Nikolajeviča Romanova. Tokom vladavine 1861. je oslobodio seljake feudalnih obaveza, proveo je buržoaske reforme, reorganizovao sudstvo, upravu i vojsku i proširio državu osvajanjem Kirgizije, Turkmenije, Uzbekistana i dijelova Kavkaza. Progonio je nosioce naprednih ideja. Naslijedio ga je sin Aleksandar Treći, koji je vladao sličnim metodama.
1895. – U NJujorku izgorjela laboratorija srpskog pronalazača Nikole Tesle i tako je nestala ogromna naučna baština koju je on godinama stvarao.
1903. – Rođen srpski geolog Kosta Petković, profesor Univerziteta u Beogradu, član Srpske akademije nauka i umjetnosti, upravnik Geološkog zavoda i Geološkog instituta, urednik “Geoloških anala Balkanskog poluostrva”, “Zbornika” i “Glasnika Geološkog instituta SANU”. Objavio je više od 200 naučnih radova i izradio prvu geološku kartu Jugoslavije po internacionalnoj normi. Djela: “Geološki sastav i tektonski sklop Suve planine”, “Geološki sastav i tektonski sklop Majdanpeka”, “Geologija okoline Dubrovnika”, “Geološka građa Jugoslavije i njen uticaj na obrazovanje rudnih ležišta, reljefa i razvoj privrede”, “Mezozoik Jugoslavije I-IV”, “Trusna katastrofa u Skoplju 26. jula 1963, I-III”, “Studija seizmo-tektonske karakteristike teritorije Crne Gore”.
1928. – Pukla brana “St. Frensis”, udaljena oko 60 kilometara sjeverno od Los Anđelesa, najmanje 450 ljudi se utopilo.
1938. – U Francuskoj socijalista Leon Blum formirao vladu Narodnog fronta.
1972. – Velika Britanija i Kina se saglasile da razmijene ambasadore, 22 godine pošto je London prvi priznao vladu u Pekingu, a Britanci su ukinuli konzulat na Tajvanu.
1975. – Umro srpski pisac Ivo Andrić, dobitnik Nobelove nagrade za književnost 1961. godine, član Srpske akademije nauka i umjetnosti. Studirao je književnost i istoriju u Zagrebu, Beču, Krakovu i Gracu, doktorirao istoriju u Gracu 1924. djelom “Razvoj duhovnog života u Bosni pod uticajem turske vladavine”. U Prvom svjetskom ratu je hapšen i interniran, između dva svjetska rata bio je ambasador Jugoslavije u Berlinu, a poslije Drugog svjetskog rata je živio u Beogradu. U mladosti je pisao pjesme (“Ex ponto”, “Nemiri”, “Lirika”). Pripovjedač snažne imaginacije i izuzetan poznavalac istorije Bosne, odlikovao se vanrednom čistotom jezika i brušenim stilom, prefinjenim psihološkim analizama, dubokim poniranjem u suštinske probleme egzistencije i umijećem da sugestivnom magijom riječi dočara ljudsku i društvenu panoramu minulih vijekova. Koristeći narodna predanja, legende, istorijsku faktografiju, bogatstvo mašte i osjećanja svijeta, podigao je monumentalnu književnu građevinu, posebno romanima “Na Drini ćuprija”, “Travnička hronika”, “Gospođica”, “Prokleta avlija”, “Omer-paša Latas” (nedovršen). Ostala djela: zbirke pripovijedaka “Nemirna godina”, “Žeđ”, “Jelena, žena koje nema”, “Znakovi”, “Deca”, “Kuća na osami”, putopisi i skice “Staze, lica, predeli”, meditativna proza “Znakovi pored puta”, “Eseji, kritike, članci I i II”, “Sveske”.
1986. – Kosmonauti Vladimir Solovjov i Leonid Kizim postali prvi članovi posade sovjetske kosmičke stanice “Mir”.
1990. – Sovjetski parlament izglasao okončanje 72-godišnjeg monopola na vlast Komunističke partije.
1992. – U zemljotresu na istoku Turske poginulo najmanje 570 ljudi.
1993. – Umro srpski slikar i istoričar umjetnosti Pavle Vasić, profesor Filozofskog fakulteta i Univerziteta umjetnosti u Beogradu. Slikarstvo je učio u Umjetničkoj školi u Beogradu, privatnoj školi Jovana Bijelića i u Parizu. Djela: “Uvod u likovne umetnosti”, “Doba baroka”, “Anastas Jovanović”, “Dimitrije Avramović”, “Uroš Knežević”, “Nošnja naroda Jugoslavije kroz istoriju”, “Uniforme srpske vojske 1808-1918.”, “Primenjena umetnost kod Srba”, “Umetnički život, 1 i 2”.
1996. – U gradiću Danblejn, oko 40 kilometara sjeverno od Glazgova, ubica u fiskulturnoj sali osnovne škole usmrtio 16 učenika prvog razreda, uzrasta između pet i šest godina i njihovu učiteljicu, ranio još 13 đaka i potom izvršio samoubistvo.
1996. – Umro Kšištof Kišlovski, poljski filmski i TV režiser. Kišlovski je bio jedan od najuticajnih savremenih poljskih filmskih režisera i scenarista, a njegova najpoznatija djela svakako su ciklus kratkih televizijskih filmova Dekalog i filmska trilogija Tri boje.
1997. – Jordanski vojnik ubio sedam izraelskih učenica koje su tokom ekskurzije razgledale oblast nazvanu “Ostrvo mira” na izraelsko-jordanskoj granici.
1999. – Od eksplozija koje su šiptarski teroristi izazvali u centru Podujeva i na pijaci u Kosovskoj Mitrovici poginulo šestoro i ranjeno više od 50 ljudi, a u napadima terorističke OVK kod Vučitrna ubijena su dva pripadnika Vojske Jugoslavije.
2002. – Umro Spiros Kiprijanu, kiparski političar i državnik, predsjednik Kipra.
2018. – Japanski naučnici izumili su metod čitanja misli pomoću slika, pa bi u budućnosti ljudi mogli da crtaju koristeći telepatiju. Tim naučnika sa Univerziteta Kjoto, u saradnji sa više naučnih ustanova, objavio je rezultate istraživanja na naučnoj platformi “biorxiv”. Riječ je o dometima istraživanja o korištenju vještačke inteligencije za dekodiranje misli.
(Nezavisne)
