A istorija Bijeljine, ona iz druge polovine devetnaestog i prve polovine dvadesetog vijeka, nezamisliva je bez Jevreja. Sjećanje na njih mora biti opomena : izbjegli od pogroma u katoličkoj Evropi, svoje su mjesto našli pod ovim nebom i obogatili ovo malo parče dunjaluka svojim radom, pameću, običajima.
Od 1. novembra 2005. godine, kad je Generalna skupština UN-a donijela rezoluciju o obilježavanju Dana sjećanja na žrtve holokausta, cijeli svijet na dan 27. januara sjeća se najstrašnijeg zločina u istoriji čovječanstva. Na taj dan 1945. godine Crvena armija je oslobodila zloglasni logor Aušvic i otvorila vrata života za 7.500 hiljada preživjelih logoraša. Na žalost, skoro šest miliona Jevreja je ubila nacistička mašinerija smrti, uz skoro još toliko drugih.
Bila je to i prilika da se svi podsjete na taj nečuveni zločin, ali i na brojne vrijedne, pametne ljude koje su ponikli u ovom narodu. U Bijeljini nisam primijetio nikakve manifestacije u znak sjećanja na holokaust, a Jevreji su prije Drugog svjetskog rata bili brojni i uvaženi stanovnici našeg grada. Danas skoro da nema tragova njihovog postojanja. Sem neugledne spomen-ploče, koja se nalazila na mjestu nekadašnje sinagoge, na današnjem parkingu hotela „Drina“, i ostatka starog jevrejskog groblja, malo šta danas podsjeća na njih. Ostalo je nekoliko njihovih kuća za koje danas malo ko zna. I ništa više.
A istorija Bijeljine, ona iz druge polovine devetnaestog i prve polovine dvadesetog vijeka, nezamisliva je bez Jevreja. Sjećanje na njih mora biti opomena : izbjegli od pogroma u katoličkoj Evropi, svoje su mjesto našli pod ovim nebom i obogatili ovo malo parče dunjaluka svojim radom, pameću, običajima. Iako malobrojni u odnosu na ostale, bili su decenijama krem bijeljinskog (i bosanskog) društva. A onda ih je ludačka ideologija pomela s lica svijeta, da se više nikad ne vrate.
U svoje vrijeme, živjeli su u svim dijelovima grada, najviše u Šabića mahali, u kojoj je , kako hronike bilježe, još 1869. godine kuću za tadašnjih 1.000 turskih groša, što je bila ogromna suma, kupila porodica Danon. A za njima su došli i drugi, pa je u tom naselju osnovana i jevrejska škola – meldar, i ta je škola, nakon sarajevske, imala najviše đaka u BiH. Njihov se broj kretao od 160 u 1867. godini, do 175 u periodu od 1868. do 1871. godine. Jevreji su gradili velike kuće u gradu, najviše oko tadašnje glavne ulice Wilmastrasse. Tu je raskošnu kuću, početkom dvadesetog vijeka, sagradio i čuveni trgovac Arpad Vail, a nalazi se između Gradske vijećnice i Banke, na uglu. Velelepnu kuću, za to doba, izgradio je i Vilhelm Švicer 1910. godine iza zgrade Pošte, i ta kuća postoji i danas. U njoj je godinama bila mesara porodice Malović. A iza te kuće, niz ulicu, nalazi se i danas zgrada na sprat, u kojoj je nekad bila Jevrejska opština. Nekada raskošna jevrejska kuća nalazi se na glavnom gradskom trgu, pored Robne kuće. Poznati dobrotvor Avram Finci imao je veliki salaš na periferiji grada, koji je besplatno stavio na raspolaganje jevrejskoj zajednici, a među brojnim zaslužnim Jevrejima bili su i Zadik Baruh, rabin, koji je bio član Opštinskog vijeća, kao i Menahem Salom, Haim Papo, Josip i Haim Alkalaj, Leo Nusbaum i već pomenuti Vilhelm Švicer. Dugo je postojalo rivalstvo između dvije grupe Jevreja, španskih i njemačkih. Sačuvani podaci potvrđuju da je pomirenju dvije jevrejske zajednice – španskih Jevreja Sefarda i njemačkih Jevreja Aškenaza, koji su govorili dva zasebna jezika ( ladino i jidiš), imali dvije bogomolje, dvije škole i dva rabina, odlučujuće doprinijela ideja gradnje zajedničkog hrama, sinagoge. Inicijator te ideje Avram Levi bio je i prvi predsjednik zajedničke Jevrejske opštine. Sinagoga je podignuta 1899. godine u centru grada, u glavnoj ulici, preko puta hotela “Drina”, i bila je veoma prostrana, sa galerijom na spratu, sa dva tornja na sjevernom pročelju i kupolama u stilu arhitekture Istoka. Imala je površinu od 625 kvadratnih metara, popločano dvorište i vrt od 388 kvadrata. Osim te sinagoge, za potrebe jevrejske škole izgrađena je posebna kuća početkom dvadesetog vijeka.
Jevrejska zajednica je bila izuzetno dobro organizovana, pa je, recimo, radio poseban radnik za klanje živine i pripremanje jela po vjerskim pravilima, a svaka imućnija kuća imala je svoje štićenike – siromašnije Jevreje, kojima je pomagala, pogotovo u hrani. Jevrejska zajednica je imala stroga pravila ponašanja, koja je malo ko smio da prekrši, a odnosila su se na poštovanje drugih i uzorno držanje u svim prilikama.
Od dolaska Austro-Ugarske, koja je formirala sistem javnog školstva, jevrejska djeca su, pored svojih vjerskih škola, pohađala i zajedničke škole, a tu su radili i učitelji Jevreji. U Trgovačkoj školi je 1908/1909. godine od ukupno 86 đaka bilo 16 Jevreja, a veliki broj njih pohađao je i kasnije otvorenu Gimnaziju. Kao gimnazijski profesori radili su Salamon Kalderon, Daniel Kabiljo, Irena Malc, Isak Papo i Rašela Perera.
U vremenu između dva svjetska rata Jevreji su postali nosioci trgovine i manufakture, a pred kraj Prvog svjetskog rata osnovana je i filijala Židovske trgovačke i obrtne banke iz Tuzle, čiji su dioničari bili najbogatiji bijeljinski Jevreji. Jedan od vodećih dioničara bio je veleposjednik Avram Finci.
Jevrejska opština je imala i zasebno pogrebno društvo, a osnovano je i više različitih udruženja, poput sportskog omladinskog društva, dobrotvornog udruženja “Hesed šel emet” (hebr. Istinska mudrost), humanitarnog društva “Ezrat holim” ( Pomoć bolesnima), ogranka kulturnog društva “La benevolencija” i Jevrejskog pjevačkog društva “Hazimre”, kao i Ženskog dobrotvornog društva. Između dva svjetska rata bijeljinska jevrejska zajednica je bila treća po veličini u BiH.
Ostale su zapamćene velike proslave jevrejskih vjerskih praznika Hanuke, Pesaha, Purima i drugih, a najmanje jednom godišnje organizovane su velika priredba i igranka u hotelu ”Drina”. U to vrijeme praznike svih vjerskih zajednica slavili su svi u gradu, posjetama, čestitkama, druženjima, zajedničkim zabavama. Jedna od njih bila je i velika Gajretova zabava u Gradskom parku, u septembru 1929. godine, na koju su pozvani svi viđeniji građani “ bez razlike vjere i pola”. Slavilo se do zore, a prisutni su dali dobrovoljne priloge za gradske potrebe. Zajednički su slavljeni i rođendani kralja, to je bilo vrijeme koje su s uzdahom pominjali oni koji su ga pamtili. Zapamćeni su i herojski akti sugrađana koji su pomagali Jevrejima u toku holokausta.
Dugo se pominjao Risto Ristić, koji je 2. jula 1942. godine išao od kuće do kuće da upozori komšije da im dolazi racija, pa su, zahvaljući tome, spašeni članovi porodica Volah, Malc, Montiljo, Levi, Perera…Danas je I to zaboravljeno.
Nakon holokausta u Bijeljinu se vratilo samo nekoliko Jevreja. Među njima su bili advokat dr. Mojsije Violoni, Blanka Volah i Isidor Levi, koji su imenovani za članove državne komisije za sakupljanje podatka o stradanju Jevreja.
Od sjajnog vremena bijeljinskih Jevreja ostale su samo sjenke. I zapušteno groblje, od kojeg je ostao samo mali dio. Podignuto je između 1860. i 1878. godine na oko hiljadu kvadratnih metara, a danas je svedeno na oko 460 kvadrata, sa 75 grobova koje nema ko da čuva. Posljednji Jevrej tu je sahranjen 1940. godine.
