Danas je ponedjeljak 5. jun, 157. dan 2023. Do kraja godine ima 208 dana.
1723. – Rođen škotski ekonomista Adam Smit, najpoznatiji predstavnik engleske klasične političke ekonomije uz Dejvida Rikarda, čija se teorija o podjeli rada u ekonomskoj literaturi smatra klasičnom. Namjeravao je da izgradi jedinstven sistem koji bi obuhvatio sve ljudske djelatnosti, ali je napisao samo dva rada: iz etike – “Teoriju moralnih osjećanja” i ekonomsko djelo u pet knjiga “Istraživanje o prirodi i uzrocima bogatstva naroda”. Naglašavao je da u etici vlada altruizam, a u ekonomiji egoizam. Detaljno je prikazao istoriju nastanka novca, analizirao vrijednost i raspodjelu najamnine, profita i rente, akumulaciju kapitala i razliku između proizvodnog i neproizvodnog rada. Prihvatio je i razvio teoriju radne vrijednosti, ali je, za razliku od Rikarda, smatrao da vrijednost robe određuje količina utrošenog, odnosno potrebnog rada samo u pretkapitalističkoj privredi. Izraziti je pristalica ekonomskog liberalizma i protivnik merkantilizma, čemu je posvetio jednu od pet knjiga “Bogatstva naroda”.
1819. – Rođen engleski astronom i matematičar Džon Kauč Adams, profesor Univerziteta u Kembridžu, koji je 1845. godine, na osnovu nepravilnosti u kretanju Urana, prvi odredio putanju i približan položaj do tada nepoznate planete Neptun. Otkriće nije blagovremeno objavio, pa je slava za otkriće Neptuna 1846. pripala francuskom astronomu Irbenu Leverjeu.
1826. – Umro njemački kompozitor Karl Marija Fridrih Ernst fon Veber, tvorac njemačke romantične opere. Komponovao je i orkestarska djela, kamernu muziku, kantate, horsku muziku. Vodio je opere u Pragu i Drezdenu, a radio je i u Londonu, gdje je umro. Djela: opere “Čarobni strijelac”, “Eurijante”, “Ribecal” /nedovršena/, “Silvana”, “Abu Hasan”, “Oberon”, koncerti, “Koncertni komad za klavir i orkestar”, klavirski “Poziv na igru”, “Koncertino za klarinet i orkestar”.
1827. – Turske snage zauzele Akropolj i ušle u Atinu.
1837. – Srpski knez Miloš Obrenović postavio prve ekonome, čiji je zadatak bio da savjetuju seljake i nastoje da svaki od njih zasije određenu količinu pšenice, zobi, ječma, kukuruza, krompira.
1873. – Pod pritiskom Britanaca sultan Zanzibara Said bin Bargaš zatvorio zanzibarsko tržište robova.
1878. – Rođen meksički revolucionar Fransisko Pančo Vilja, koji je predvodio seljački pokret u Meksičkoj revoluciji od 1910. do 1917. Ubili su ga 1923. politički protivnici u mjestu Idalgo del Paral u meksičkoj državi Čivava. Proglašen je 1966. za meksičkog nacionalnog junaka.
1883. – Rođen engleski ekonomista Džon Majnard Kejnz – tvorac takozvane kejnzijanske ekonomije, za koga je vezana cjelokupna savremena makroekonomija Zapada. Profesor na Univerzitetu u Kembridžu postao je 1908, a urednik uticajnog ekonomskog časopisa “Ekonomik džurnal” 1912. Glavnim djelom – “Opšta teorija zaposlenosti, kamate i novca” zadao je snažan udarac tradicionalnoj mikroekonomiji – koja se uglavnom bavila tržištem, cijenama i raspodjelom – i orijentisao se na istraživanje makroekonomskih veličina, posebno nivoa zaposlenosti. Pokazao je da kapitalistička privreda preko tržišnog mehanizma ne stvara automatski punu zaposlenost i da je neophodna intervencija države radi izvlačenja iz nezaposlenosti i kriza. Preporučivao je uglavnom mjere kreditne politike (smanjenje kamatne stope radi oživljavanja privatnih investicija), poreske politike (smanjenje poreza radi povećanja ukupne efektivne tražnje, preraspodjelu nacionalnog dohotka u korist radnih slojeva) i mjere u sferi direktnih proizvodnih funkcija države (javni radovi). Ostala djela: “Ekonomska posljedica mira”, “Rasprava o novcu”, “Revizija mirovnog ugovora”, “Traktat o novčanoj reformi”, “Sredstva ka prosperitetu”.
1887. – Rođen srpski ljekar Kosta Todorović, stručnjak za zarazne bolesti, profesor Beogradskog univerziteta, član Srpske akademije nauka i umjetnosti i Nacionalne akademije za medicinu u Parizu. Napisao je više od 150 radova na srpskom i stranim jezicima. Značajan je i njegov rad na bibliografiji jugoslovenskih publikacija iz mikrobiologije, imunologije, epidemiologije i higijene. Djela: “Udžbenik akutnih i infektivnih bolesti”, “Priručnik za liječenje tuberkuloznog meningitisa”.
1898. – Rođen španski pisac, muzičar i slikar Federiko Garsija Lorka, jedan od najvećih liričara 20. vijeka, čija je poezija krik protiv dehumanizacije i društvenih nepravdi. Njegove pjesme, natopljene sveobuhvatnim osjećanjem smrti i stradanja, iskazane su duboko samosvojnim jezikom, premda po formi bliskom nadrealističkom modelu. Zbog toga što je njegova poezija – puna nježnosti i sukoba južnjačke krvi s ljubavlju i smrću – crpila snagu s tla Andaluzije, nazvali su ga “andalužanski slavuj”. Višestruko obdaren, bio je omiljen za života, a poslije tragične smrti – strijeljali su ga frankisti 1936. u Visnaru kod Granade – postao je najčitaniji svjetski pjesnik. Djela: zbirke pjesama “Ciganski romansero”, “Pjesnik u NJujorku”, “Knjiga pjesama”, “Pjesme”, “Tamaritski divan”, poema “Kante Hondo”, tužbalica “Plač za Ignasijom Sanćesom Mehijasom”, drame “Leptirove čarolije”, “Marijana Pineda”, “Čudesna obućarka”, “Don Kristobalovo malo pozorište”, “Ljubav don Perlimplina”, “Belise u njihovom vrtu”, “Donja Rosita neudata”, “Krvava svadba”, “Jerma”, “Dom Bernarde Albe”.
1916. – Britanski feldmaršal irskog porijekla Horejšo Herbert Kičiner, ministar vojske Velike Britanije u Prvom svjetskom ratu, nestao je u moru kad je brod u kojem je bio naletio na minu pored Orknijskih ostrva na sjeveru Škotske. Kao komandant britanske vojske u Egiptu 1898. je ugušio sudanski ustanak. U Burskom ratu od 1899. do 1902. kao vrhovni komandant britanskih trupa bezobzirno je pustošio zauzetu teritoriju u Južnoj Africi, što je izazvalo talas kritika u svijetu.
1928. – Rođen engleski filmski i pozorišni reditelj Toni Ričardson, koji je radikalno uticao na izmjenu rediteljskog stila u britanskom pozorištu. Kao filmski autor, blizak je “slobodnom filmu” početkom šezdesetih godina 20. vijeka, kad se uglavnom bavio socijalnim temama iz života britanske radničke klase. Potom je podjednako uspješno za film adaptirao književna djela. Filmovi: “Osvrni se u gnjevu”, “Zabavljač, “Svetilište”, “Ukus meda”, “Usamljenost trkača na duge staze”, “Tom Džons” (nagrada “Oskar”), “Gospođica”, “Mornar iz Gibraltara”, “Juriš lake konjice, “Hamlet”, “Ned Keli”.
1941. – U detonaciji oko 450 vagona municije i drugog eksploziva, koji su u srednjovjekovnoj tvrđavi u Smederevu lagerovali njemački nacistički okupatori, u Drugom svjeskom ratu poginulo je oko 4.000 ljudi. Od siline eksplozije, koja je u 14,20 časova potresla cio grad i okolinu, srušeno je 445 i oštećeno više od 2.000 kuća. Uzrok eksplozije je ostao nepoznat.
1945. – Opunomoćenici vlada SSSR, SAD, Velike Britanije i Francuske u Berlinu potpisali Deklaraciju o preuzimanju vrhovne komande nad poraženom Njemačkom u Drugom svjetskom ratu i njenoj podjeli na četiri okupacione zone. Istočnu zonu je preuzela Crvena armija, južnu i srednju oblast američka, dio srednje oblasti i sjeverne dijelove britanska, a francuskoj armiji su pripali Badenska i Sarska oblast i mali mostobran na desnoj obali Rajne prema Koblencu. Berlin je podijeljen na četiri administrativna dijela, kojima su upravljali saveznički generali
1947. – Državni sekretar SAD Džordž Maršal saopštio plan o finansijskoj pomoći Evropi, razorenoj u Drugom svjetskom ratu. Planom je obuhvaćeno 16 zemalja, a ukupna suma pomoći od 1948. do 1952. iznosila je 15 milijardi dolara, od čega najviše Velikoj Britaniji, NJemačkoj, Francuskoj, Italiji, Austriji i Turskoj. Plan je uz ekonomsku imao i političko-vojnu ulogu – postao je jedan od bitnih elemenata NATO pakta, osnovanog 1949.
1954. – Umro srpski inženjer ruskog porijekla Vladimir Farmakovski, profesor Beogradskog univerziteta, član Srpske akademije nauka, prvi mašinski inženjer akademik kod nas. Objavio je više od 50 naučnih i stručnih radova, uglavnom iz oblasti lokomotiva. Djela: “Prilog teoriji isticanja vode iz reakcionih turbina”, “Promjena stanja u cilindru parne mašine za vrijeme punjenja cilindra”, “Raspored površine grijanja lokomotivskog kotla na peć i cijevi”, “Prstenasti pregrijači pare lokomotivskih kotlova”.
1965. – Stejt department prvi put javno priznao da kopnene snage SAD učestvuju u borbama u Južnom Vijetnamu.
1967. – Počeo šestodnevni rat Izraela s arapskim zemljama kada su Egipat, Sirija i Jordan do nogu potučeni. Izrael je zauzeo cio Jerusalim, zapadnu obalu Jordana, strateški važnu Golansku visoravan, Pojas Gaze i cijelo Sinajsko poluostrvo s obalom Sueckog kanala i bogatim nalazištima nafte.
1968. – Američkog senatora Roberta Frensisa Kenedija, koji je sutradan podlegao povredama, u Los Anđelesu smrtno ranio revolverskim hicima Palestinac Sirhan Sirhan. Nepunih pet godina prije toga, takođe u atentatu, ubijen je njegov stariji brat, predsjednik SAD DŽon Kenedi. Od 1951. je radio u Kriminalističkom odjeljenju Ministarstva pravde, a 1954. je postao član Stalnog senatskog istražnog potkomiteta. Od 1961. do 1964. bio je ministar pravde, poslije čega je u državi NJujork izabran za senatora.
1972. – U Stokholmu počela prva konferencija UN o problemima zaštite i unapređenja čovjekove okoline. Na prijedlog jugoslovenske delegacije 5. jun je proglašen Svjetskim danom čovjekove okoline.
1975. – Suecki kanal ponovo otvoren za međunarodni saobraćaj, izuzev za Izrael, i brodovi su prošli kroz njega prvi put od izraelsko-arapskog rata 1967.
1980. – Umro italijanski političar Đorđo Amendola, jedan od osnivača moderne Italije, član najužeg rukovodstva Komunističke partije Italije. Osuđen je 1932. na pet godina progonstva, koje je proveo u Tunisu uređujući jedan antifašistički list. S prvacima ostalih većih italijanskih partija potpisao je 1941. u Marseju antifašistički pakt koji je postao osnova Komiteta za nacionalno oslobođenje Italije u kojem je bio predstavnik komunista. S Alesandrom Pertinijem je u Drugom svjetskom ratu rukovodio pokretom otpora. Jedan je od ideologa evrokomunizma i pobornik “istorijskog kompromisa” komunista i ostalih demokratskih snaga. Djela: “Demokratija u Mesođornu”, “Radnička klasa i demokratski program”.
1993. – U Liberiji masakrirano skoro 600 izbjeglica, za šta su optužene vladine snage.
1995. – Sin njemačkog ratnog zločinca Adolfa Ajhmana izjavio, prekinuvši ćutanje porodice, da je vješanje njegovog oca u Izraelu 1962. bilo opravdano, u svjetlu patnji koje je izazvao kao neimar nacističkog genocida u Drugom svjetskom ratu, kada je ubijeno šest miliona Jevreja.
2004. – Albanski teroristi ubili Dimitrija Popovića (17) u Gračanici. UN policija uhapsila Alberta Krasnićija /18/ i Labinota Gašija (20) iz Prištine pod sumnjom da su izvršili ovaj zločin.
2004. – Ceremoniji povodom 60 godina od savezničkog iskrcavanja u Normandiji tokom Drugog svjetskog rata u Francuskoj prisustovovao njemački kancelar Gerhard Šreder, što je prvi put da obilježavanju ovog datuma prisustvuje njemački zvaničnik.
2004. – Umro bivši američki predsjednik Ronald Regan (93).
2008. – BiH uručena “mapa puta” za liberalizaciju viznog režima za građane BiH.
